« نکته های مهم درس املای فارسی در دوره متوسطه اول »
1ـ کلمات هم خانواده : واژه هایِ هم ریشه که با هم ارتباطِ معنایی دارند وعربی هستند،واژه هایِ هم خانواده می گویند. در هم خانواده سه حرفِ اصلی کلمه باید به ترتیب در کلماتِ دیگر تکرار شوند تا بتوانند با یکدیگر هم خانواده باشند.مثلاً کامل دارایِ سه حرفِ «ک م ل » استو می تواند با« تکمیل» هم خانواده باشد اما با « کلام » و« کلمه » هم خانوادهنیست چون سه حرفِ اصلی این کلمات « ک ل م» است و ترتیبِ این کلمات بایکدیگر متفاوت است.
کلماتِ زیر به همراهِ هم خانواده هایشان را ، به خاطر بسپارید:
عُلوم: عالِم، عِلم، مُعَلِّم،عُلَما،تَعلیم،تَعَلُّم ، معلوم و...
قادِر : مَقدور، قدرت ، قَدَر ، قَدّار ، قَدر، قَدیر و...
مسلمان: اسلام، تسلیم،مُسلِم، سلام،سالم، سلیم ،سلامت و ...
ظالِم : ظُلم ، مَظالِم ، مَظلوم ، ظُلُمات، ظُلمَت و ...
مسائل : مسئله ، سؤال ، سائِل و...
شُغل : شاغِل ، مَشغول ، مَشاغِل ،اشتغال،مشغله، اشغال و ...
شاهد : شهید ،شُهدا ، مشهد و ...
حُضور : حاضِر ، مَحضَر ، حُضّار و...
طالِب : مطلوب، مَطلب ، طَلَب و...
ظاهِر : تظاهُر، مُتَظاهر،مَظاهر، ظَواهِر، مَظهَر،ظُهور و...
نَصر : نُصرَت ، ناصِر ، مَنصور، نصیر و ...
اَعمال: عَمَل،عامِل،عامِلان و...
جاهِل : جَهل ،مَجهول ، جِهالت و...
مُتَعال : تَعالی ، مُتَعالی، عالی ، اعلا ،علیا و...
مَخلوق : خَلق ،خالِق ، خِلقَت، خَلایِق و...
جَماعَت : جُمعه،جامِع ،اجتماع،جمیع،مجتمع،جوامع و...
مُناظِره : مَنظَر ،نِظاره ، مَنظور ، ناظِر و...
نسخ : مَنسوخ ،ناسخ و ...
فهم : مفاهیم ،مفهوم ، فهیم و ...
* در فعل ها ، بن فعل ،چه بن ماضی و چه بن مضارع می تواند به عنوان هم خانواده به کار رود.مانند :
ـ روان : رفتار ، روش ، رفته ، رونده و...
ـ دیدار : بینا ، بینش ، دیده ، دیده بان ، بیننده و ...
2ـ مترادف (هم معنی ) : به کلماتی می گویند که از نظرِ نوشتن وخواندن با هم فرق دارند، امّا از نظرِ معنی با هم مشترک هستند؛ بعضی از کلمات دو یا چند مترادف دارند. مانند:
تاریکی = ظُلمت جَمال = زیبایی، قشنگی علم = دانش
پارسا = پرهیزگار مُتَعالی = بلند مرتبه نور = روشنایی
تلاش = کوشش، سَعی، جَهد عُطوفَت = مهربانی ، دلسوزی
آوا = صِدا مُراد = خواسته ، آرزو خانه = سَرا
مَعاش =خرجِ زندگی ، کفافِ زندگی غوغا = هَیاهو
عزَّت = بزرگی ، جَلال جامِه = لباس ناراحت = غمگین، اَفسُرده،دل تنگ
عِیب = عار غُرور = خودپَسَندی غم = اندوه
مَعصیت =گناه ، سرکشی، عُصیان بُزرگی = جَلال
پنهان = نَهان، غِیب تند = سریع طَریقَت = شیوه ، رَوِش ، راه ،طَریق
پیدا = آشکار زندگی = حیات عمل = کار
غَرّه = مَغرور نَصیحَت = پَند ذوق = شوق
رایگان = مُفت ، مَجانی شاد =خوش حال، سُرور
مُصِر = اِصرار کننده ، پافشاری کننده ، سِماجَت کننده
صَبر= بُردباری،شَکیبایی ،صَبور مَشَقَّت = سختی ، دُشواری ، رنج ، تَعب
سعادَت = خوشبختی ، نیک بختی
3ـ کلمه های ِدو تَلَفُّظی: برخی از واژه ها در زبانِ فارسی به دو صورت تَلَفُّظ می شود که هردو تَلَفُّظ،صَحیح می باشدبه این گونه واژه ها، کلمه هایِ دو تَلَفُّظی می گویند. مانند :
باغِبان و باغبان / استُوار و استوار / مهرَبان و مهربان / مُستَمَندو مُستمند /
آسِمان و آسمان / پاسِبان و پاسبان / آشِکار و آشکار/ روزِگار و روزگار/
4 ـ معادل کلمات : در زبانِ فارسی برخی از کلمات از زبان های دیگر وارِدِ زبان فارسی شده است و در کشورِ ما نَهادی وجود دارد به نامِ «فرهنگستانِ زبان وادبیّاتِ فارسی» که برایِ آن کلمات،مُعادِل هایی را پیشنهاد می کند تا آن کلمات را به جای کلمات بیگانه استفاده کنیم.
برخی از کلمات به همراهِ مُعادِلِ فارسی آن :
سایت : پایگاه اس ام اس(sms) : پَیامَک
اُتومُبیل : خودرو کوپِن : کالابرگ
ایمِیل : رایانامه، نامه ی اِلِکترونیکی فاکس : دورنگار، نَمابَر
کامپیوتِر : رایانه سوبسید : یارانه
پاراگراف : بند کاما : ویرگول آدرس : نشانی
سایت : پایگاهترمینال : پایانه کاناپه : نیمکت
پیتزا : کش لقمه هلی کوپتر : بالگرد
5 ـ نشانه هایِ اختصاری : گاهی برایِ نوشتن برخی ازعبارت ها وجملات،از حروفی که مختصرِ آن کلمات است استفاده می شود که به آن حروف،نشانه های اختصاری می گویند. مانند:
ـ « ص » صلوات الله عَلَیه : [ درود و صلواتِ خدا بر او باد. ]
ـ « رض» رضی الله عنه : [ خداوند از او راضی و خشنود باد ]
ـ « س » سلام الله علیه ( یا علیها) : [ درودِ خداوند بر او (زن ) باد ] این نشانه برای معصوم (زن) به کار می رود.
ـ « ره » رحمه الله علیه : [ رحمتِ خداوند بر او باد ]
ـ « ع » علیه السّلام : [ بر او درود باد]
« م » : میلادی « هـ . ش » سالِ هجری شمسی
«ع » علیه السّلام « ق.م » قبل از میلاد
« ره » رحمه الله علیه
« س » سلام الله علیه ( یا علیها)« هـ . ق » سالِ هجری قمری
« رض» رضی الله عنه
« عج » عجل الله تعالی فرجه
6 ـ پسوندِ « ـَ ک »و انواع آن: یکی از پسوند های معروفی که به اسم می چسبد و واژه ی غیرساده می سازد،پسوندِ« ـَ ک» است که مفهوم هایِ مختلفی را در کلمه به وجود می آورد.
انواعِ ـَ ک در زبان فارسی :
1 ـ نشانه ی تصغیر : مفهومِ کوچکی و خُردی را می رساند .
مانند : بامَک ( بام + ـَ ک ) به معنیِ (بامِ کوچک )
2 ـ نشانه ی ترحّم و دلسوزی: مفهومِ دلسوزی را دربر دارد.
مانند: طفلَک (طفل+ ـَ ک) به معنیِ(طفلِ ترحُّم انگیز)
3 ـ نشانه ی شباهت :مفهومِ شباهت به چیزی را ،نشان می دهد.
مانند: پشمَک (پشم+ ـَ ک)به معنیِ (نوعی به شکلِ الیاف پشم )
4ـ نشانه ی حالت : مفهومِ حالت وچگونگی را، بیان می کند.
مانند: نرمَک(نرم + ـَ ک)به معنیِ(به صورتِ نرم)
5 ـ نشانه ی تحقیر و توهین : مفهومِ توهین را با خود دارد.
مانند:مردَک (مرد+ ـَ ک)به معنیِ(مردپَست وفرومایه)
* مثال هایی برایِ پسوندِ تصغیر ( کوچکی):
شاخَک (شاخ + ـَ ک ) = شاخه ی کوچک
اتاقَک ( اتاق + ـَ ک ) = اتاقِ کوچک
بامَک ( بام + ـَ ک ) = بامِ کوچک
داستانَک ( داستان + ـَ ک ) = داستانِ کوچک
شهرَک ( شهر+ ـَ ک ) = شهرِ کوچک
مُرغَک ( مرغ + ـَ ک ) = مرغِ کوچک
پایَک ( پای + ـَ ک ) = پایِ کوچک
کمانَک (کمان + ـَ ک ) = کمانِ کوچک
زاغَک ( زاغ + ـَ ک ) = زاغِ کوچک
پیامَک ( پیام + ـَ ک ) = پیامِ کوچک
7 ـ کلماتِ مُخَفَّف : شاعِر گاه کلمه ها را به شکلِ کوتاه شده یا « مُخَفَّف » درشعر می آورد، گاهی نیز به خاطِر وزنِ شعر مجبوراست که کلمه ها را مُخَفَّف کند.
کلماتِ زیر به همراهِ مُخَفَّفِ آن آمده است :
گر = اگر ار = اگر سَحرگَهان = سَحرگاهان
بُرون = بیرون سِپَه = سِپاه زِ = از
بِه = بهتر کِه = کوچک تر
8ـ کلمات چند شکلی: در زبان فارسی کلمه هایی وجود داردکه چند شکل شبیه به هم دارندو از آن ها در موقعیّت های مختلف استفاده می شود:
هوشیار: هشیار آینه : آیینه پرهیزکار : پرهیزگار
اِفریقا : آفریقا پیامبر : پیغامبر جارو : جاروب
جاودان :جاودانه،جاویدان سپید : سفید
9ـ کلمات هم آوا (مُتَشابه) : به کلماتی می گویند که به یک صورت تلفّظ و خوانده می شوند،امّا شکلِ نوشتاری آن ها و در نتیجه معنایِ آن ها متفاوت است.(به طورِ خلاصه،کلمات هم آوا ، به کلماتی می گویندکه تلفّظ آن ها یکی است ولی املا و معنایِ آن ها با هم فرق دارد.) مانند :
خار : تیغه هایِ همراهِ گُل خوار : ذِلَّت : پَستی ، ذلیل
صَفَر : نامِ ماهِ دوّمِ قَمَری سَفَر : از جایی به جایِ دیگر رفتن ، مُسافرت
اَساس : بنیاد ، پایه اَثاث : لوازمِ خانه
حَیات : زندگی حَیاط : مُحَوَّطه ی گوشه یِ خانه
خاست : بلند شد خواست:طَلَب کردن،خواستن
خان : مرد بزرگ ، سرا خوان : سُفره
خرد : کوچک خورد : میل کردن
خویش : خود ، فامیل خیش : گاو آهن
رازی : اهلِ ری راضی : خشنود
اَمَل : آرزو عَمَل : کار
ثواب : پاداش ،اَجر صَواب : صَحیح ، دُرُست
صَبا : نامِ بادی که از شرق می وَزَد.
سَبا : نامِ سرزمینی در یَمَن در داستانِ حضرتسُلیمان (ع)
خویش : خود خویش : فامیل
پرتقال : یک نوع میوه پرتغال : نامِ کشوری در اروپا
اَرز : واحدِ پولِ خارجی اَرض : ز مین عَرض : پهنا
10ـ تَضاد ( طِباق ،مُتَّضاد ، مُخالف ) : دو کلمه از نظر معنی،مُخالف همدیگر باشند.
نادانی ≠ دانایی دُرُشت ≠ ریز استوار ≠ سُست
آزادی ≠ اِسارَت کوچک≠ بزرگ فَقر ≠ ثِروَت
لذّت ≠ تَنَفُّر، ناخوشی شادی≠ غم روز ≠ شب
خنده ≠ گریه دانا ≠ نادان غَمناک ≠ خوشحال، شاد
زِنده ≠ مُرده خالص ≠ ناخالص جَهل ≠ عِلم ،دانش
نِفرَت ≠ عِشق زیبا ≠ زشت خار≠ گُل
نَشیب ≠ فَراز نافرمانی≠ اطاعت لَیل ≠ نَهار
در ≠ دیوار خُفتِه ≠ بیدار کافر ≠ مسلمان، غیرمسلمان
11 ـ «معنای واژه با تشدید و بدون تشدید» در زبان فارسی،برخی از واژه ها،شکل نوشتاری یکسانی دارند امّا درتلفّظ ومعنا با یکدیگر متفاوت اند.(در واقع برخی از کلمه ها تنها با گرفتن تشدید معنی و تلفّظ شان تغییر می کند.) آن چه باعث تشخیص تفاوت بین این کلمه هامی شود،کاربرد این واژه ها در جمله است.نشانه ی دیگری که در تشخیص درست آن ها به ما کمک می کند،وجود نشانه ی «تشدید» است.
مُقدّم : گرامی داشتن ـ برتر بودن مَقدَم : قدم گذاشتن
قوت : وعده ی غذایی قُوَّت : نیرو ـ توان
مُسلِم : مُسلمان مُسَلَّم : قطعاً ـ حتمی
مَسکَن : خانه ـ منزل مُسَکِّن : آرام بخش
مُعین : کمک ـ یاری ـ فریاد رَس مُعَیَّن : مشخّص ـ تعیین شده
مُبین : آشکار مبیّن : بیان شده
12 ـ کلمات هم نویسه : کلماتی که دارایِ املایِ یکسانی هستند ولی از لحاظِ تلفّظ ومعنی هیچ ارتباطی با هم ندارند. مانند :
حُسن : خوبی حَسَن : نیکو
قَمَری : منظور ماهِ قمری قُمری : نوعی پرنده
شُکر: سپاس گذاری ، تشکّر شِکَر : شکرِ خوراکی
کِرم : نوعی حیوان کَرَم : بخشش ، بزرگواری
